Quan Xà Thần, còn được gọi là đôi Quan Thanh Xà Bạch Xà, là hai vị thần rắn đứng ở hàng cuối trong hệ thống thần linh Tứ Phủ. Hai vị này thường được gọi chung là Ông Lốt. Theo tín ngưỡng dân gian, rắn được xem là vị thần cai quản sông nước, thường được nhân dân thờ phụng tại các đền, miếu dọc theo những vùng ven sông. Vậy đôi Quan Thanh Xà Bạch Xà tướng quân là ai trong Đạo Mẫu?

Thanh Xà Bạch Xà Tướng Quân trong Đạo Mẫu Tứ Phủ

Trong không gian thiêng của Đạo Mẫu, rắn xuất hiện dưới hình hài của đôi Thanh Xà (rắn xanh) và Bạch Xà (rắn trắng), với danh xưng Thanh Xà Đại Tướng Quân và Bạch Xà Đại Tướng Quân. Rắn là biểu tượng của sức mạnh, sự dẻo dai và linh hoạt, mang trọng trách canh giữ điện thờ, kiểm soát âm binh, trấn giữ đường thủy, trừ tà và diệt quỷ. Khác với Quan Ngũ Hổ – đôi Quan Thanh Xà Bạch Xà được thờ bên dưới ban thờ Thánh Mẫu, Quan Xà Thần thường được bài trí trong điện thờ theo ba cách chính:

• Đặt cùng với Ngũ Hổ ở gầm ban Công Đồng.
• Vắt ngang phía trên ban Công Đồng.
• Vắt trên xà nhà của điện thờ Tứ Phủ.

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ, Quan Xà Thần là đại diện của thủy thần, bảo hộ vùng sông nước, tương tự như cách Quan Ngũ Hổ cai quản chốn rừng thiêng. Hai vị thần rắn có màu sắc xanh và màu trắng, mang danh xưng Thanh Xà Đại Tướng Quân và Bạch Xà Đại Tướng Quân. Họ có thể được thờ chung với Ngũ Hổ ở hạ ban hoặc đặt trên xà nhà điện thờ Tứ Phủ.

Quan Xà Thần giữ vai trò quan trọng trong việc phụng sự Thánh Mẫu và ban Công Đồng, đảm nhận nhiệm vụ canh giữ đền phủ, bảo vệ các tuyến đường sông nước và trừ tà diệt quỷ. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ Phủ còn có một vị Xà Thần đặc biệt gọi là Tam Đầu Cửu Vĩ – một thần rắn có ba đầu chín đuôi, được coi là linh thú của một số Quan Lớn và Quan Hoàng như Quan Lớn Đệ Tam, Quan Hoàng Cả... Ngoài ra, trong các nghi lễ hầu đồng, nhiều vị Chúa bà như: Chúa Năm Phương, Chúa Thác Bờ, Chúa Lâm Thao, Chúa Nguyệt Hồ, Chúa Then, Chúa Tây Thiên,Chúa Ba Nàng, Chúa Bạch Hạc Xuân Nương… đây là các bà Chúa bản cảnh họ là những vị thần cai quản một vùng đất nhất định.

Tín ngưỡng thờ Xà Thần ở Việt Nam

Tục thờ Xà Thần đã ăn sâu vào đời sống văn hóa của người Việt từ lâu và cũng phổ biến ở nhiều quốc gia phương Đông. Rắn là loài vật có ảnh hưởng lớn đến phong tục, tín ngưỡng của con người. Loài rắn vừa mang ý nghĩa tích cực, vừa gắn liền với những điều huyền bí, khiến con người vừa sợ hãi vừa tôn thờ. Chính vì nỗi sợ đó, người ta đã thần thánh hóa rắn, lập bàn thờ để cầu mong sự bảo hộ. Từ tín ngưỡng cổ xưa này, nhiều câu chuyện tâm linh về rắn cũng ra đời, chẳng hạn như chuyện rắn báo oán hay truyền thuyết về nữ thần rắn.

Đối với người Việt, đặc biệt là những người dân ở vùng châu thổ sông Hồng, hình tượng rắn gắn liền với thủy thần do môi trường sống gần sông nước. Ngay từ xa xưa, rắn đã được đồng hóa với các vị thần tự nhiên, xuất hiện bên cạnh Quan Ngũ Hổ – vị thần trấn giữ núi rừng. Tục thờ rắn phổ biến ở nhiều vùng trên khắp đất nước. Người M’nông xem rắn là vị thần mang sức mạnh lớn lao, có ảnh hưởng sâu rộng đến cộng đồng. Người Mường ở Thanh Hóa cũng có tục thờ rắn, thể hiện rõ qua ngôi đền ở thôn Lương Ngọc, xã Cẩm Lương, huyện Cẩm Thủy.

Tại khu vực đồng bằng sông Cửu Long, tín ngưỡng thờ Xà Thần vô cùng phổ biến. Ở Bến Tre, Đình Thủy có một ngôi đình mang tên Đình Rắn, gắn liền với truyền thuyết về loài rắn khổng lồ nhưng hiền lành. Còn ở Rạch Giá, Kiên Giang, người dân luôn tôn kính nhắc đến đôi rắn thần trong đền Vĩnh Hòa, tin rằng sự xuất hiện của rắn là điềm báo cho một mùa màng bội thu.

Hầu giá Quan Xà Thần

Quan Xà Thần rất hiếm khi giáng đồng. Khi ngự đồng, sẽ có tứ trụ hầu dâng, hộ giá hành lễ. Tứ trụ Quỳnh Quế sẽ tung khăn, bỏ sang một bên để rước Ngài. Đôi khi, họ trùm khăn phủ diện lên lưng đồng thầy để biểu thị sự giáng ngự của Quan Xà Thần. Ngoài ra, có thể dùng vải trắng để tượng trưng cho Bạch Xà và vải xanh để đại diện cho Thanh Xà.

Tiếp đó, tứ trụ đặt bó nhang được gói bằng lá trầu vào miệng ông rắn. Đồng nhân nằm sấp trên sập, úp bụng xuống đất, quẫy mình, lắc đầu để bái yết Vua Cha, Thánh Mẫu, đồng thời phun rượu bốn phương để khai quang. Sau đó, tứ trụ rót rượu ra đĩa và dâng lên Quan Xà Thần. Ngài hiến tửu bằng cách liếm đĩa rượu, rồi cuối cùng xa giá hồi cung, kết thúc nghi thức hầu đồng.

KHAO NHỊ XÀ - ÂM NÔM

Sắc cẩn thỉnh thanh xà đại tướng bạch xà đại quan

Mình dài nghìn trượng thiết giáp thiết oai

Đầu đội hoàng bì ấn đeo ngọc tự,

Bản đàn bản tĩnh thượng thánh chỉ truyền,

Tướng thời vâng lệnh đồng tâm

Cẩn thỉnh đại tướng di hung thực thị

Trừ hung bát nhã lục độc lệnh truyền hoả tốc

Chiếu chỉ sắc phong bất đắc cửu đình cấp cấp như luật lệnh.

Hôm nay luyện tướng khao binh,

Thanh bạch hai tướng anh linh đáo đàn

Nã xung châu định thần quan,

Giang đông lừng lẫy thế gian lạ thường

Hình dung yểu điệu khác thường

Tướng long mày hổ miệng phun sáng loà

Xà hình thân thể gớm ghê,

Mình dài muôn trượng răng nhai hung thần

Hai ông hoán vũ thu vân,

Đi đâu yêu quái tà thần khiếp kinh

Đã vào ra uy hùng dũng mãnh,

Nghe lời tôi luyện thỉnh thì về

Cam lòng phụng sự hôm mai,

Y lời ph ật thánh để mà truyền lai

Nay tôi vâng lệnh thiên đài,

Tôi xin quan tướng đáo lai hộ trì,

Bất đắc cửu đình cấp cấp như luật lệnh.