Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, Cô Đôi Thượng Ngàn là vị thánh cô rất nổi tiếng trong hệ thống Tứ Phủ Thánh Cô. Cô là vị thánh cô thứ hai sau thánh Cô Đệ Nhất Thượng Thiên và trước Cô Bơ Thoải Phủ. Cô Đôi nổi tiếng khắp vùng miền thượng ngàn và được nhiều người biết đến nhất từ trước tới nay. Vậy thần tích của Cô Đôi Thượng Ngàn như thế nào hãy cùng tìm hiểu dưới đây. 

Sự tích Cô Đôi Thượng Ngàn

Cô Đôi Thượng vốn là con Vua Đế Thích trên thiên cung được phong là Sơn Tinh Công Chúa. Sau Cô vâng mệnh Thiên Đình giáng sinh tại đất Ninh Bình ngày nay làm con gái của một gia đình quan lang chốn sơn lâm. 

Truyền thuyết kể lại rằng: Xưa kia có một vị quan lang họ Hà người Mường, thuộc vùng Nho Quan, Ninh Bình. Ông là một vị quan có lòng từ bi và yêu thương dân chúng, ông luôn làm việc thiện giúp đỡ dân nghèo, vì lòng đức độ của Ông nên nhân dân trong khắp vùng đều biết đến Ông. Thế nhưng, tuy đã vào độ tuổi trạc ngũ tuần nhưng hai ông bà vẫn chưa có một mụn con. Vì vậy, Ông đã lập đàn tế trời để cầu tự mong muốn có được đứa con khi lúc tuổi già. Lời vọng cầu của Ông đã cảm động đến Ngọc Hoàng, Ngài đã sai Tiên Cô giáng sinh đầu thai làm con của ông bà họ Hà. 

Mười hai tháng sau, vợ của Ông có thai và hạ sinh Cô. Giây phút Cô chào đời có đôi chim khách đến hót không ngừng ngụ ý chào đón Tiên Cô giáng sinh phàm trần. Năm Cô lên bốn tuổi, gia đình vị quan lang chuyển tới làm quan ở Huyện Cao Phong, Châu Mai Đà, tỉnh Hưng Hóa. Do nơi đây là đất vùng cao nên nước sinh hoạt cũng không đủ, đời sống người dân thiếu thốn, khó khăn. Ở dưới chân núi Đầu Rồng có con suối nước thần, nước ở đây trong mát quanh năm, người dân nơi đây thường ra suối để gánh nước về dùng. Cô cũng thường ra đây để gánh nước về giúp đỡ cha mẹ. Năm mười hai tuổi, Cô đã trở thành một thiếu nữ xinh đẹp, da trắng, mặt tròn, lưng ong, mái tóc mượt mà.

Thánh Mẫu Thượng Ngàn vô cùng yêu mến Cô, một hôm Người muốn thử lòng người trần gian nên đã hóa thành một bà lão đói khát, thân mang bệnh tật nằm ở gốc cây dưới chân núi Rồng. Bà lão nằm đó kêu rên từng tiếng như chút hơi thở cuối cùng cầu mong sự giúp đỡ của mọi người qua lại, thế nhưng không có ai chịu giúp đỡ. Vừa khi đó, Cô Đôi ra suối gánh nước thấy bà lão đáng thương quá, Cô động lòng thương cảm vội quỳ xuống đỡ bà lão ngồi dậy và cho bà uống nước. Bỗng dưng trời đất tối xầm, mây đen kéo đến, cơn cuồng phong cuốn mù mịt. Bà lão bỗng chốc hiện thành Tiên Chúa Thượng Ngàn và nói với Cô rằng bà chính là Đức Diệu Tín Thiền Sư Lê Mại Đại Vương (tức Mẫu Thượng Ngàn). Thấy Cô là người đức độ ngoan ngoãn, hiền lành, kiếp trước là tiên nữ trên tiên giới, nghe lệnh Ngọc Hoàng mà giáng sinh hạ giới báo ân cha mẹ. Nên Mẫu Thượng Ngàn độ cho Cô thành Tiên trở về hầu cận bên cạnh Mẫu, cứu giúp nhân gian. Ngay sau đó, Mẫu rút cây gậy có khắc đầu Rồng bên mình ra trao cho Cô. Cô Đôi nhận gậy rồi trở về nhà, bốn ngày sau thì Cô hóa.

Khi trở về Tiên giới, Cô Đôi Thượng được Mẫu Thượng Ngàn trao truyền cho vạn phép và giao cho cô sứ mệnh dạy người rừng biết thống nhất về ngôn ngữ. Khi thanh nhàn, rảnh rỗi Cô về ngự cảnh sơn lâm núi rừng ở đất Ninh Bình quê nhà, trong ba gian đền mát quanh năm. Thỉnh thoảng, Cô cùng các bạn Tiên nữ ca hát múa vui trên dốc Sườn Bò (nay thuộc xã Văn Phương, Nho Quan). Có khi Cô cũng hóa thân thành người thiếu nữ xinh đẹp, giỏi văn chương thơ ca để luận đàm cùng các bậc danh sĩ làm bao kẻ mến phục. Cô Đôi Thượng Ngàn cũng là người cai quản kho lộc Sơn Lâm Sơn Trang, người trần ai nhất tâm sống thiện sẽ được Cô ban thưởng ban lộc còn không Cô cũng trừng trị nghiêm khắc những kẻ sống gian tham, xảo trá. 

Dấu hiệu người sát căn Cô Đôi Thượng Ngàn

Tất cả những người căn đồng số lính thực sự, đến một lúc nào đó đủ nhân duyên sẽ được cho biết để tìm về cửa cha cửa mẹ. Người sát căn Cô Đôi Thượng Ngàn cũng đến thời điểm sẽ được biết để tìm về cửa Cô. Khi được Cô Đôi chấm lính                                  

Người có căn cô Đôi Thượng Ngàn cũng có dấu hiệu khá tương đồng với người có căn cô Bơ, cô Chín, căn Hoàng mười, Hoàng bảy hay các vị thánh khác trong tứ phủ đền mẫu đều có dấu hiệu để báo hiệu như sau: ốm đau quặt quẹo, khám chữa mọi nơi không ra bệnh, vái bệnh tứ phương không khỏi, làm ăn thất bát, kinh tế trì trệ, nói chung đây là bệnh âm.

Dân gian gọi đây là cơ đày, phải ra hầu đồng thì sức khỏe mới cải thiện, công việc mới thăng tiến, đỗ đạt. Những người có căn nặng thì phải lập đàn mở phủ thờ nhà ngài, thực hiện nghĩa vụ của phận tôi con của nhà thánh phải phụng sự nhà thánh cả đời đến khi trả hết duyên nợ. Mỗi năm đến dịp tháng 8 giỗ cha, tháng 3 giỗ mẹ thì những người mang căn cô Đôi Thượng Ngàn sẽ ra trình đồng bằng các lễ lên đồng.

Những người sát căn Cô Đôi có ngoại thành thanh cao, xinh đẹp mặt hoa da phấn, má hồng, lưng ong và thích màu xanh của chốn sơn lâm sơn trang. Có tấm lòng từ bi, thánh thiện bao dung giúp đỡ chúng sinh, tính cách thông minh, nhanh nhẹn mang cốt cách của con nhà Tiên Thánh.

Những người được ăn lộc Cô Đôi được Cô phú cho có khả năng thơ ca văn phú hiểu biết thông minh hơn người, là người có khả năng cảm nhận quan sát phần âm, có khả năng xem bói, chữa bệnh và bắt đồng. 

Khi thỉnh tấu Cô về ngự đồng, Cô thường mặc áo màu xanh lá và quầy đen ngắn đến hông, trên đầu có chít khăn von hoặc khăn vấn kết thành hình đóa hoa. Cũng có một số nơi dâng cô áo xanh, đội khăn đóng (khăn vành dây) và thắt lét xanh, hai bên có cài hai đóa hoa. Cô về đồng thường khai cuông rồi múa mồi, múa tay tiên hái tài hái lộc cho đồng tử.

Đền thờ Cô Đôi Thượng Ngàn ở đâu?

Hiện nay, có hai ngôi đền thờ Cô thuộc Nho Quan, Ninh Bình và huyện Cao Phong, Hòa Bình. Đây là hai nơi đã gắn liền với truyền thuyết noi sinh và nơi hóa của Cô. Đền Bồng Lai (còn gọi là đền Bồng Lai Hạ) ở Nho Quan, Ninh Bình là nơi Cô được giáng sinh và Đền Bồng Lai Thượng ở Cao Phong, Hòa Bình là nơi Cô hóa.

Đền Bồng Lai - Hòa Bình: Đền Thượng Bồng Lai (hay còn gọi là Bồng Lai Linh Từ) nằm trong khu du lịch tâm linh núi đầu Rồng - Thị Trấn Cao Phong - Hòa Bình và là nơi thờ Cô Đôi Thượng Ngàn. Nơi đây quả thực đúng như lời đồn là chốn “Bồng Lai Tiên Cảnh”. Đây là một ngôi đền khang trang, tố hảo đẹp bậc nhất Việt nam.

"Bồng Lai là cảnh Thiên Thai

Tấu Cô Đôi Thượng đại tài hái hoa

Hầu Vua hầu Mẫu bơ tòa

Tiếng tăm lừng lẫy Vua Bà yêu thương

Về đồng đánh phấn soi gương

Lược ngà chải chuốt, khăn xanh vấn đầu".

Ngoài ra, Cô Đôi Thượng Ngàn còn được thờ tại Đền Cô cách đền Mẫu Đông Cuông khoảng 500m. Ngôi đền được xây dựng với ý nghĩa cô là tỳ nữ bên cạnh hầu Mẫu Thượng Ngàn. Ở tại khu du lịch Hàn Sơn - Thanh Hóa cũng có một ngôi Đền Cô Đôi Thượng. Bên cạnh đó, Cô Đôi chủ yếu được phối thờ tại các cung Tứ Phủ Thánh Cô hoặc một ban riêng ở các đền phủ.