Quan Ngũ Hổ hay còn gọi là thần hổ được thờ với tư cách là một sơn thần, có ban thờ riêng thể hiện sự linh thiêng đại diện cho sức mạnh bảo vệ và sự uy quyền, trấn giữ những ngôi đền, điện, phủ. Trong hệ thống điện thờ Đạo Mẫu Việt Nam thường có hạ ban để thờ ban ngũ hổ. Vậy quan ngũ hổ tướng là ai? là vị thánh nào trong hệ thống Tứ phủ? Hãy cùng tim hiểu chi tiết dưới đây.

1. Quan ngũ hổ là ai?

Hổ được mệnh danh là chúa sơn lâm, có uy lực và sức mạnh vô cùng to lớn mà mọi loài trông thấy đều phải sợ. Theo ngũ hành, hổ là loài vật trong tứ tượng, tứ linh biểu hiện cho uy quyền, mỗi tứ linh có nhiệm vụ cai quản một phương hợp lại thành tứ phương thần và tượng trưng cho một mùa.

Ngũ Hổ là năm vị Thần hổ cai quản ngũ phương, ngũ hành trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Các ngài là bộ hạ của Mẫu giữ vai trò gác cổng tại các đền phủ, tiêu diệt tà ma, đem lại sự cân bằng cho ngũ phương trời đất. Tại đây, hổ đại diện cho toàn bộ vũ trụ, chế ngự, bảo vệ cho năm phương Đông, Tây, Nam, Bắc và Trung tâm nên được gọi là ngũ hổ, ngũ dinh.

Quan ngũ hổ hay còn gọi là Ngũ Hổ Thần Quan bao gồm năm vị với năm màu sắc khác nhau, danh xưng theo cấu trúc tên gọi: Ngũ Phương – Can – Ngũ Hành – Ngũ Sắc, cụ thể như sau:

• Đông Phương Giáp Ất Mộc Đức Thanh Hổ Thần Quan: Thanh hổ (màu xanh - hành mộc) trấn phương Đông (mộc khu)
• Nam Phương Bính Đinh Hỏa Đức Xích Hổ Thần Quan: Xích hổ (màu đỏ - hành hỏa) trấn phương Nam (hỏa khu)
• Trung Ương Mậu Kỷ Thổ Đức Hoàng Hổ Thần Quan: Hoàng hổ (màu vàng - hành thổ) trấn khu Trung tâm chính điện (địa khu)
• Tây Phương Canh Tân Kim Đức Bạch Hổ Thần Quan: Bạch hổ (màu trắng - hành kim) trấn phương Tây (kim khu)
• Bắc Phương Nhâm Quý Thủy Đức Hắc Hổ Thần Quan: Hắc hổ (màu xám đen - hành thủy) trấn phương Bắc (thủy khu)

Hình tượng Ngũ Hổ không chỉ tượng trưng cho ngũ hành với mối quan hệ tương sinh, tương khắc trong vũ trụ mà còn để thể hiện quyền uy của mỗi vị thần trong phép nhà thánh, đại diện cho sức mạnh uy nghiêm và oai linh, giúp trừ tà ma và bảo vệ dân chúng, làm điểm tựa tâm linh cho những người theo đạo. Mỗi vị hổ đều có quyền phép riêng biệt, trong đó, Hoàng Hổ tướng quân giữ vai trò trưởng trung cung, có nhiều quyền phép, trấn giữ điều lệnh các phương.

2.Thần tích Quan Ngũ Hổ

Thần tích về việc thờ Quan Ngũ Hổ còn lưu truyền ở vùng Thanh Nghệ Tĩnh kể rằng vào thời Thục Hán An Dương Vương, người Việt còn đóng khố, cởi trần, định cư ở vùng đồng bằng và trung du, làm nghề nông và săn bắn hái lượm.

Trong một làng nọ có một ông lão nhà nghèo, quanh năm vất vả mà vẫn không đủ ăn, không làm được nhà ở, ông phải lên rừng đốn nứa đem về làm bè và dựng thành lều trên sông Lam, ngày ngày tảo tần đơm đó và đưa đò kiếm sống. Vùng này có nhiều hổ dữ, chúng thường bắt người ăn thịt. Một hôm có đoàn người lên rừng làm rẫy, gặp năm con hổ đang ngồi rình trên hòn đá ven đường chờ người đi qua để bắt. Ông lão đang chống bè trên sông trông thấy, liền kêu lớn cho đoàn người quay lại. Nghe tiếng động, hổ liền đuổi theo bắt được một người và xé xác ăn thịt. Người xấu số đó lại chính là cha của ông lão chèo đò.

Lần khác, ông lão chèo bè đi đổ đó trên sông. Một con hổ xám chờ ông lão đến gần rồi nhảy xuống bè bắt ông. Nào ngờ bè nứa bị choãi ra và một chân sau của hổ bị kẹp chặt lại. Hổ càng giãy thì chân càng lún sâu xuống và bị nứa xước, máu chảy đầm đìa. Hổ đau đớn gầm lên náo động cả khu rừng, muông thú đều hoảng sợ bỏ chạy tán loạn. Trong khi đó, ông lão hết sức bình thản, một tay cầm con dao, một tay cầm bó đuốc đến bên con hổ và nói: “Nhà ngươi dòng dõi trên thượng giới, xuống hạ giới sinh sống sao nỡ bắt con người để ăn thịt ? Ta đã già yếu, xin hiến thân cho ông và xin từ nay trở đi ông đừng giết hại con người nữa”. Nói đoạn, ông cầm dao chặt dây nẹp bè cho bung nứa ra và lấy tro thấm dầu hỏa bôi vào vết thương cho cầm máu. Hổ cảm kích, hai chân sau quỳ xuống, hai chân trước đứng chầu cảm tạ hồi lâu rồi mới chạy vào rừng.

Nhưng rồi hổ xám vẫn thường lui tới ven đường, nơi có người qua lại để bắt ăn thịt. Một hôm hổ xám vồ trúng ông lão đang đổ đó. Khi kéo xác lên bờ, nó mới nhận ra ân nhân của mình. Hổ hối hận, kêu gào ầm ĩ cả khu rừng. Sáng hôm sau dân làng đi làm, thấy xác ông lão bên đường và nhìn dấu vết biết là ông bị hổ vồ. Dân làng thương xót, chôn cất tử tế và tôn ông làm thần thổ địa của làng. Đêm đêm, con hổ xám về chầu trước mộ ông, kêu la thảm thiết và cuối cùng gục chết, hóa thành hòn đá bên mộ. Từ đó, các loài muông thú không đến phá hoại và dân làng làm ăn trúng mùa liên tiếp. Đặc biệt, hổ xám được dân làng thờ cúng và tôn là ông hổ, thần hổ, ông ba mươi. Cũng chính vì từ tích này mà những con hổ đá đặt ở đền chùa, miếu mộ… đều nằm trong thế quỳ, miệng há rộng là nhắc lại sự tích trên.

3. Nghi thức hầu Quan Ngũ Hổ

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, nghi lễ đặc trưng và quan trọng nhất là lên đồng (hầu đồng). Quan Ngũ Hổ có về ngự đồng, tuy nhiên chỉ có số ít người có căn Quan Ngũ Hổ mới hầu được giá này vì bóng các ngài rất nặng, thường là các thủ nhang mới hầu Ông Hổ. Quan Ngũ Hổ và Ông Lốt (Rắn) là hàng cuối cùng trong Công đồng Tứ Phủ.

Khi hầu ông Hổ thường không thay khăn áo chủ yếu là dùng khăn phủ diện che mình, Ngài về không sang tai. Khi về ngự, Quan Hổ vật lộn, gầm gừ, khuôn mặt hết sức dữ tợn, làm động tác như phun lửa, nhai bó hương đang cháy, quỳ ngậm hương gật đầu lễ, làm động tác hổ ngồi, hổ vồ mồi, nhai đĩa sống, đập vỡ đĩa, dấu mặn rạch lưỡi, phun rượu thánh trừ tà, đập trứng sống, ăn thịt sống, ngậm dầu phun lửa, trào bọt mép để thị uy sức mạnh.

Trong nghi lễ hầu đồng, giá hầu Quan Ngũ Hổ được xếp vào giá hầu cuối cùng. Rất hiếm người hầu giá ngũ hổ, đó phải là người chịu căn cao bóng nặng của Ngài mới được phép hầu. Ghế đồng hợp vị thần hổ nào sẽ hầu vị đó, mặc sắc phục phù hợp, phía sau có thêu hình thần hổ cai mệnh. Con đồng phải vật lộn trên điện mất khoảng 10-20 phút chỉ để làm các động tác như gầm gừ, khuôn mặt hết sức dữ tợn, tay chân tạo dáng như thế hổ vồ, thường nhai đĩa sành. Chỉ người có căn mệnh mới thực hiện được động tác cào xuống đất, bọt mép tràn ra, đôi mắt mở to, miệng há rộng, hai hàm răng nghiến chặt. Ông hổ về đồng ban phát lộc cho dân, thường lấy răng để cắp lộc phát cho từng người giúp dân trừ tà, dịch bệnh và phòng trộm cắp. Có những giá hầu, ông hổ ăn luôn cả trứng sống, thịt sống, cắn vỡ vụn chén rượu, đĩa để thị uy sức mạnh.

Đồ lễ Ngài Ngũ Hổ dâng cúng trong tục thờ Mẫu thường gồm 5 lễ vật: 01 miếng thịt lợn sống (phần vai) thái vuông to, khía thành 5 phần mỏng không đứt, 05 quả trứng sống, muối, gạo, một chai rượu. Hiện nay, các đồ lễ Ngài có thể tùy theo từng vùng và tùy tâm, nhưng các món chính gồm thịt lợn được thái vuông to (do hổ thèm thịt) và trứng sống (là vật tụ linh hồn). 

Những dịp phù hợp để hầu Quan Ngũ Hổ thường là những dịp tổ chức tiệc nhà Trần và những dịp cuối năm. Có nhiều quan niệm cho rằng: Quan Ngũ Hổ là ngũ hổ tướng Nhà Trần. Đồng thời cũng theo quan niệm này, không nên hầu ông hổ đầu năm vì ông về ăn hết sạch lộc nên chỉ hầu tạ cuối năm. Tuy nhiên, vẫn có người hầu khai điện đầu năm để ngài trừ tà sát quỷ cho cả năm an lành.

4. Ý nghĩa và cách bài trí động Quan Ngũ Hổ

*Trong văn hóa dân gian người Việt Nam, con người đã thần thánh hóa hổ, cho rằng hổ một sức mạnh thiêng liêng diệt trừ được ma quỷ, Ngài hổ là vị chúa cai quản rừng núi, hình tượng hổ biểu tượng cho sức mạnh thiêng liêng, diệt trừ tà ma, trấn giữ các phương, là thần linh canh cửa ở các ngôi đền. Có hình hổ trấn giữ ở ngưỡng cửa là tà ma không dám xâm nhập. Trên bức bình phong tại cổng các đền chùa, người ta thường đắp con hổ đang bước xuống những bậc đá gập ghềnh. Với tư thế đó, hổ là hiện thân của âm cung, biểu hiện cho sức mạnh thế giới Diêm Vương và kiểm soát linh hồn khách hành hương. 

Có thể nói, việc phụng thờ thần hổ không phát triển độc lập mà tồn tại song hành cùng với các tôn giáo, tín ngưỡng khác, đặc biệt là tín ngưỡng thờ Mẫu. Sự hiện diện của Ngài trong điện Mẫu đã khẳng định uy quyền, sức mạnh của các vị thần tự nhiên trong hệ thống bách thần của người Việt. Hổ đã đi vào tâm thức dân gian với sự cung kính, tôn sùng bởi quyền năng trừ tà, ban phát tài lộc, công danh cho mọi người.

* Trong hệ thống Đạo Mẫu, vị trí thờ thần Ngũ Hổ ở hạ ban, phía duới điện thờ Mẫu, phía trên điện thờ chính, có hình tượng đôi Bạch Xà vắt ngang. Trong quan niệm dân gian, Hổ là vị chúa cai quản vùng rừng núi, còn Rắn là thần ở nơi sông nuớc. Động ngũ hổ được bài trí giống như một hang động lớn, với những phiến đá nhấp nhô tạo nên hình ảnh uy nghiêm, bí ẩn, tượng trưng cho nơi cư ngụ của các vị thần hổ. 

Khi sắp xếp vị trí động ngũ hổ, cần tuân theo nguyên tắc ngũ hành:

• Hoàng Hổ đặt ở trung tâm, ứng với trung ương, là vị trí chính diện.
• Thanh Hổ ở phương Đông, tượng trưng cho hành Mộc.
• Bạch Hổ ở phương Tây, tượng trưng cho hành Kim.
• Xích Hổ ở phương Nam, tượng trưng cho hành Hỏa.
• Hắc Hổ ở phương Bắc, tượng trưng cho hành Thủy.

Sự bài trí này giúp duy trì năng lượng tốt lành, phù trợ cho những người thành tâm thờ cúng.

Ngũ hổ thờ trong điện có thể là tranh thờ, tượng thờ, hoặc vẽ trực tiếp trên hạ ban của điện thờ thể hiện sức mạnh toàn năng, có thể cứu độ, giúp đời, bảo vệ trấn yên bản điện. Ngũ hổ được coi là bộ hạ đắc lực của Thánh Mẫu trong việc trừ tà ma, ngoại đạo.

5. Bản văn Quan Ngũ Hổ

Tôi nay vâng lệnh thiên đình

Mời quan ngũ hổ uy linh đáo đàn

Hoặc là ở sơn trang vui thú

Hay về chầu đất tổ Thanh Hoa

Nghe tôi thỉnh luyện thời về

Phi phong hỏa tốc phải tùy phép công

Trấn phương Đông mời quan Thanh hổ

Tróc mộc tinh dấu đỏ trên tay

Bạch Hổ cai trấn phương Tây

Thu kim tinh khí phép rầy ai đương

Ông Xích Hổ Nam phương uy ngọ

Tróc hỏa tinh đem bỏ ngục trung

Bắc phương Hắc Hổ uy hùng

Thu trừ thủy khí ngoan hung lạ nhường

Trưởng trung ương mời ông Hoàng Hổ

Lệnh bài sai phá thổ thạch tinh

Ngũ phương ngũ tướng anh linh

Nghe tôi hạ lệnh tùy hành chớ sai

Cứ lời tôi hạ hình biến tướng

Cùng quan quân giáng xuống đàn trung

Dù khi thiếp tính phụ đồng

Giáng phù giáng phép sự công chẳng rời

Bắt ăn tươi nội tà ngoại quỷ

Cứ lệnh hành sát quỷ trừ ma

Đằng vân giá vũ ai qua

Sơn tà thủy quái đem ra tra hình

Nhãn song tinh hào quang lóng lánh

Mình vươn dài dũng mãnh ai đang

Rừng xanh cất tiếng gầm vang

Nhe nanh giơ vuốt lại càng sợ kinh

Lông mày xanh đôi tay giống trúc

Tiếng thét gầm quỷ khốc tà kinh

Vốn xưa tướng ở ngàn xanh

Nghe tôi hạ lệnh tùy hành chớ sai

Tướng với tôi ngày đêm khuya sớm

Bén lửa hương nào dám quản công

Thỉnh mời tướng giáng đàn trung

Tôi cùng quan tướng mấy đông chẳng dời

Tướng với tôi đồng tâm hợp lực

Lệnh sai hành chẳng được trì diên

Đêm ngày tập đạo tu thuyền

Chứng minh lễ vật đàn tiền kính dâng

Thành Hoàng xã lệnh nhiệm mầu hư không

Thần kỳ các xứ Thổ công

Oai linh củng phục anh hùng tiếng vang

Quỳ tâu phục vọng các quan

Phò trì đệ tử thiên ban cát tường.

Cát Xướng Thiên Thu Vạn Vạn Tuế.